Mikroplastiklerin İnsan Sağlığına Zararları

Avusturya Çevre Ajansı tarafından yakın zamanda yürütülen bir araştırma, dünya nüfusunun yarısından fazlasının dışkılarında mikroplastik barındırabileceğini düşünmektedir. Bu insan sağlığı açısından oldukça ciddi bir bilgidir. Mikroplastikler sadece su kaynaklarında ve deniz ürünlerinde değil, solunan havada dahi bulunmaktadır. Ek olarak, bazı araştırmalar mikroplastiklerin yağmurla birlikte yağdığını da göstermektedir.

Araştırmacılar, mikroplastiklerin insan vücuduna girip dolaşım sistemiyle tüm organlara yayılmaya başladığında sağlığı tehlikeye atabileceklerini söylemektedir. Başka bir deyişle mikroplastikler, insan bağışıklık sistemini, sindirim sistemini ve daha fazlasını olumsuz etkileyebilmektedir.

Mikroplastikler sadece insan sağlığını değil, çevreyi de olumsuz şekillerde etkilemektedir. 2050 yılına kadar Dünya Ekonomi Forumu, dünya okyanuslarının balıktan daha fazla plastik içereceğini tahmin etmektedir. Okyanusta mikroplastiklerin varlığı sadece çevre için bir tehlike değildir, çünkü artık mikroplastik içeren balıklar insanlar tarafından tüketilmektedir. {1*}

Mikroplastikler Nelerdir?

Plastik, çeşitli sentetik bileşiklerden (petrokimyasallar gibi) ve yarı sentetik organik bileşiklerden (mısırdan elde edilen polilaktik asit gibi) oluşan bir malzemedir. {2*} Plastiklerin üretimi genellikle kolaydır, yapımı ucuzdur ve çok yönlüdür. Plastik, hemen hemen her şekle sokulabilmektedir. Bu yüzden plastik, yiyecek ve içecek kaplarında, oyuncaklarda, kablolarda, arabalarda ve daha fazla yerde yaygın olarak kullanılmaktadır.

Mikroplastikler ise, 5 milimetreden (5 mm) küçük olan plastik parçalarıdır. Daha büyük plastik parçalarından ayrılarak ortaya çıkmaktadır. Plastikler biyolojik olarak kolayca bozunmasalar da, ultraviyole ışığına ve fiziksel aşınmaya maruz kaldıklarında daha küçük parçalara ayrılmaktadır. Örneğin: daha büyük plastik şişeler okyanus sularına atıldıklarında ve sürekli olarak güneş ışığına maruz kaldıklarında bozunmaya başlayacaklardır.

Mikroplastikler, okyanusa atıldıktan sonra akıntılar, dalga hareketi ve rüzgâr koşulları ile hareket ederler ve deniz ekosisteminin tüm bölgelerinde bulunabilmektedir. Plastik parçacıklar küçüldüğünde ve küçük mikroplastiklere dönüştüğünde, günümüzde su kaynaklarında vahşi hayvanlar tarafından kolayca tüketilebilmektedirler.

Beş temel mikroplastik türü bulunmaktadır. Bunlar: {3*}

·        Lifler: Lifler, çocuk bezi, yünlü giysiler ve sigara izmariti gibi ürünlerde bulunmaktadır ve mikro liflerin su kaynaklarına girme yollarından biri de çamaşır makinelerinden geçmektedir. Pamuk veya yün gibi giyim malzemelerinin aksine, polar mikro elyaflar biyolojik olarak parçalanamamaktadır.

·        Mikro boncuklar: biyolojik olarak parçalanamayan plastik parçacıkların çapı bir milimetreden (1 mm) daha küçüktür ve yüz temizleyicilerde, peeling ürünlerinde ve hatta diş macunlarında da bulunmaktadır. Balıklar ve diğer deniz canlıları genellikle mikro boncukları gıda sanmaktadır. Bu da plastikler biyolojik açıdan sindirilemez olduklarından büyük bir sorundur. Deniz canlıları tarafından yendiklerinde, bağırsakları tıkayıp açlığa ve ölüme yol açabilmektedirler.

·        Parçalar: Bu parçalar, daha büyük parçalardan kopan daha küçük plastik parçalarıdır ve daha sonra güneşten gelen UV radyasyonu bunları daha da küçük parçalara ayırmaktadır. Parçalara örnek olarak çatal bıçak takımları, kapaklar veya su şişeleri gibi tek kullanımlık ürünler verilebilmektedir.

·        Nurdles: Nurdles, plastik ürünler üretmek için kullanılan küçük plastik topaklardır. Küçük boyutları nedeniyle, bazen teslimat sırasında nakliye araçlarından dökülüp daha sonra yakındaki bir su kaynağında boşaltılmadan önce kanalizasyonlara da girebilmektedir. Tıpkı parçalar ve mikro boncuklar gibi nurdlesleri de balıklar ve diğer deniz canlıları yem zannedebilmektedir.

·        Köpük: Strafor, kahve bardakları ve yemek kapları gibi ürünlerde kullanılmaktadır. Köpükteki kimyasallar yiyecek ve içeceklere sızabilmektedir. Yiyecekleri bir strafor içinde yeniden ısıtmak, insanlar için toksik maddelere maruz kalma riskini daha da artırmaktadır. Tıpkı parçalar gibi, strafor da daha küçük parçalara ayrılmaktadır.

“Deniz Ürünlerinde Mikroplastikler ve İnsan Sağlığına Etkileri” başlıklı 2018 tarihli bir bilimsel incelemeye göre, 1960’lardan bu yana plastik üretimi yılda yaklaşık yüzde 8,7 artarak 600 milyar dolarlık bir küresel endüstriye dönüşmüştür. Okyanuslara yılda yaklaşık sekiz milyon ton plastik girmektedir ve şu anda okyanus sularında 5,25 trilyon plastik parçacığın dolaştığını göstermektedir. Bazı plastikler denizcilik faaliyetlerinden okyanuslara geçerken, yüzde 80’inin karasal faaliyetlerden kaynaklandığından şüphelenilmektedir. {4*}

Balıklar, midyeler, planktonlar, mercanlar, deniz kuşları ve deniz kaplumbağaları da dâhil olmak üzere hayvanların mikroplastikleri yutabildikleri iyi bilinmekte ve belgelenmektedir. Plankton ve midye gibi organizmalar bu plastikleri tükettiğinde, besin ağının tabanında bulundukları için bu durum tüm ekosistemi etkileyebilmektedir. {5*}

Mikroplastiklerin En Büyük 5 Tehlikesi

Mikroplastiklerin çevre, hayvanlar ve insanlar üzerindeki bilinen etkileri son derece endişe vericidir ve kalıcı istenmeyen değişikliklere yol açabilmektedir. Mikroplastikler su kaynaklarında bulunduğundan, insan bağırsağında, akciğerde, karaciğerde ve beyin hücrelerinde biriktiği ve daha sonra vücuttaki temel sistemleri ve işlevleri etkileyebileceği gösterilmiştir.

Dünya nüfusunun yarısından fazlasının dışkısında mikroplastik olabileceği ve 2050 yılına kadar dünya okyanuslarının balıktan çok plastikle dolacağı tahmin edilmektedir.

Araştırmacılar, şişe içme sularında ve musluk suyunda mikroplastik olduğunu tespit etmişlerdir. Bu nedenle mikroplastiklerden kaçınmaya yardımcı olacak bir su filtrasyonu kullanmak insan sağlığı için akıllı bir yatırımdır. Özellikle ters ozmoz sistemi uzmanlar tarafından tavsiye edilmektedir.

1. İnsan Vücudunda Bağırsak, Akciğer, Karaciğer ve Beyin Hücrelerinde Toksisite Oluşturur

2018’de yayınlanan bir bilimsel araştırma, deniz ürünleri tüketimi yoluyla insanların mikroplastiklere maruz kalmasına ve bunun sonucunda ortaya çıkabilecek istenmeyen sağlık etkilerine ilişkin bugüne kadarki bulguları incelemiştir. Mikroplastikler, parçalanan daha büyük plastiklerden oluşur ve aynı şekilde mikroplastikler, daha da küçük parçalara yani nanoplastiklere parçalanabilmektedir.

İncelemeye göre, yiyecekler ile vücuda giren nanoplastikler, mukozal dokunun özel epitel hücreleri olan M hücreleri tarafından bağırsaktan kana geçip burada lenfatik sistem aracılığıyla karaciğer ve safra kesesine taşınmaktadır. Nanoplastikler, küçük boyutları ve hidrofobik olmaları (su ile birleşmemeleri) nedeniyle, plasenta ve kan-beyin bariyerini geçerek, insan vücudunda meydana gelebilecek iki potansiyel zarar alanı olan gastrointestinal (sindirim)sisteme ve akciğerlere ulaşabilmektedirler. Şimdiye kadar yapılan in vitro çalışmalar, mikro ve nanoplastiklerin akciğer, karaciğer ve beyin hücreleri üzerinde toksisite oluşturduğunu göstermiştir.

Scientific Reports’taki bir başka araştırma, mikroplastiklerin okyanuslarda, nehirlerde, tortullarda, kanalizasyonlarda, toprakta ve hatta sofra tuzlarında dahi bulunabileceğini belirtmektedir. Partikül boyutuna bağlı olarak mikroplastiklerin (MP’ler) fare deneklerinde karaciğer, böbrek ve bağırsak olmak üzere en az üç dokuda birikebileceğini doğrulamaktadır. Ek olarak, MP’lerin birikmesi, biyokimyasal biyobelirteçler ve metabolik sistemler üzerinde, memeliler için sağlığı tehlikeye atan çeşitli etkilere neden olmaktadır. {6*}

Genel olarak, araştırmacılar kapsamlı bir analize dayanarak, MP’lere maruz kalmanın enerji ve yağ metabolizmasında bozulmalara, sağlığa zararlı oksidatif strese ve sinir dokusuna zehirli veya yıkıcı etkilere sebep olan nörotoksik tepkilere neden olabileceğini gösteren bulgular olduğu sonucuna varmıştır. {7*}

2. Bağırsak, Kalp, Akciğer ve Üreme Sağlığı Üzerinde Büyük Olumsuz Etkilere Sebep Olur

“Deniz Ürünlerinde Mikroplastikler ve İnsan Sağlığına Etkileri” başlıklı bilimsel inceleme, nanopartiküllerin yiyecekler ile alınması ve vücutta birikmesinin sağlık üzerine çok sayıda olumsuz etkileri olduğunu göstermiştir.

Bu olumsuz etkiler şunlardır:

·        Kardiyopulmoner tepkiler (kalp hızı, kan basıncı, solunum vb.),

·        Endojen metabolitlerin değişiklikleri (vücuttaki metabolizmanın ara ve son ürünleri),

·        Genotoksisite (DNA ve RNA dâhil olmak üzere bir hücrenin genetik materyali üzerinde yıkıcı bir etki),

·        İnflamatuvar yanıtlar,

·        Oksidatif stres (hastalığa neden olan serbest radikallerin üretimi ile homeostazın korunmasından sorumlu olan antioksidan sistem arasındaki dengesizlik),

·        Besin emiliminde sorunlar,

·        Bağırsak mikroflorası/bağırsak bakterilerinde istenmeyen artma veya azalma,

·        Üreme sağlığında sorunlar (kısırlık, düşük yapma, yumurta veya sperm kalitesinde problemler).

3. Deniz Yaban Hayatı Sağlığına ve Biyoçeşitliliğe Zarar Verme

Su kaynaklarında mikroplastiklerin varlığı, zaman geçtikçe daha da kötüleşecek olan büyük bir sorundur. Okyanuslardaki ve diğer su kütlelerindeki mikroplastikler, bu sularda yaşayan hayvanların onları tüketmeleri sebebiyle ekosistemler üzerinde doğrudan bir etkiye sahiptir. Burada besin zincirinin en alt seviyesinden bir hayvan bulunuyorsa, tıpkı insanların deniz ürünleri ile beslenirken plastik de tükettiği görüldüğü gibi, bu hayvan da plastiği kolayca tüm besin zincirine yayabilmektedir.

Çevre Bilimleri Avrupa dergisinde 2018 yılında yayınlanan bilimsel bir makaleye göre, plastiklerin parçalanmasının yüzlerce yıl sürdüğü bilinmektedir, ancak daha büyük plastikler mikro ve nanoplastiklere çok daha hızlı dönüşebilmektedir. Makale, sadece mikroplastiklerin fiziksel varlığına kronik olarak maruz kalmanın, denizlerde kritik bir enerji kaynağını temsil eden farklı zooplankton türlerinin hayatta kalması ve ölüm oranı üzerindeki mikro ve nanoplastiklerin olumsuz etkisi de dâhil olmak üzere, popülasyonlar üzerindeki etkilerle nasıl bağlantılı olduğunu vurgulamaktadır.

Plastikler ve çevre ile ilgili diğer bir endişe ise, birçok plastiğin bilinen veya şüphelenilen endokrin bozucu kimyasal katkı maddeleri veya kirletici maddeler içermesidir. Hayvanlar üzerinde yapılan deneysel araştırmalar, endokrin bozucu kimyasallara (EDCS) düşük düzeyde maruz kalmanın, endokrin sistemlerinde hem geçici hem de kalıcı değişikliklere nasıl yol açabileceğini göstermektedir. EDC’ler ayrıca hormonların sentezini taklit edebilir, bunlarla rekabet edebilir veya hormonların sentezini bozabilmektedir. Bu da üreme sisteminin bozulmasına ve sonuç olarak düşük doğum oranlarına, düşük tiroit fonksiyonuna,  hormona duyarlı kanserlerin görülme sıklığının ve ilerlemesinin artmasına neden olabilmektedir. {8*}

4. Karasal Ekosistemler Üzerindeki Olumsuz Etki

Mikroplastik kirliliği arazi ortamlarını da etkilemektedir. Global Change Biology’de yayınlanan 2018 tarihli bir makale, plastiklerin tundra, tayga, ılıman yaprak döken ormanlar, tropikal yağmur ormanları, otlaklar ve çöller dâhil olmak üzere karasal ekosistemler üzerindeki tehlikelerine dikkat çekmektedir. {9*, 10*}

Mikroplastiklerin etkileri üzerine araştırmalar devam edecektir çünkü mikroplastiklerin deniz ortamları üzerinde olduğu gibi kara ortamları üzerinde de olumsuz bir etkiye sahip olmaya devam edeceği oldukça açık görünmektedir.

5. İçme Suyu Kirliliği

Birçok kişinin bildiği gibi, musluk suyu toksisitesi tüm dünyada büyük bir sağlık sorunudur. Günümüzde ne yazık ki, içme suyunda da plastikler bulunmaktadır. Bir araştırmaya göre, dünyanın dört bir yanındaki büyük metropollerden alınan su testi örneklerinin yüzde 83’ünde plastik elyaf kirliliği tespit edilmiştir. {11*}

Birçok kişi daha güvenli bir seçim olduğunu düşünerek şişelenmiş içme suyuna yönelmektedir, ancak 2018’de Dünya Sağlık Örgütü (WHO), dünyanın en iyi şişelenmiş su markalarından bazılarının analizinin ardından, içme suyundaki plastiğin olası risklerine ilişkin bir inceleme yaptığını duyurmuştur. Bunların yüzde 90’ı küçük plastik parçalarından oluşmaktadır.  {12*}

Bu analiz, plastik elyafların dokuz ülkedeki 19 lokasyonda dünyanın en büyük şişe suyu markalarından 11’inde yer aldığını özellikle ortaya koymaktadır. Bu numunelerden test edilen şişelenmiş suyun yüzde 93’ü polipropilen, naylon ve polietilen tereftalat (PET) dâhil olmak üzere bir miktar mikroplastik kontaminasyon (kirlilik) belirtisi göstermiştir.

Mikroplastiklerin Kaynağı Nedir?

Plastik, gıda ambalajları, oyuncaklar, kablolar, arabalar ve daha fazlasını içeren çok çeşitli ürünlerde kullanılmaktadır. Plastikler çevreye büyük parçalar, makroplastikler veya nanoplastikler olarak girebilmektedir.

Mikroplastik kaynakları, daha küçük parçalara ayrılan daha büyük plastik parçalardan oluşmaktadır. Mikro boncuklar başka bir mikroplastik türüdür. Bunlar, diş macunları ve temizleyiciler gibi sağlık ve güzellik ürünlerine eksfoliyan olarak eklenen çok küçük üretilmiş polietilen plastik parçalarıdır. Mikro boncuklar su filtreleme sistemlerinden kolayca geçebilir ve deniz yaşamı üzerinde yıkıcı bir etkiye sahip oldukları okyanusa ve diğer su kaynaklarına ulaşabilmektedir.

Mikroplastikler, çevreye ve sağlığa zararlı kimyasallar içermektedir. Okyanusta bulunan mikroplastikler, sulardan poliklorlu bifeniller (PCB’ler), polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH’ler) ve diklorodifiniltrikloroetan (DDT) veya heksaklorobenzen (HCB) gibi organoklorlu pestisitler dahil olmak üzere kalıcı organik kirleticileri (KOK’lar) biriktirebilmektedir. “Deniz Ürünlerinde Mikroplastikler ve İnsan Sağlığına Etkileri”adlı makalede belirtildiği gibi plastik, KOK’ları sudan daha fazla çekebilmekte ve bu da mikroplastiklerin onları çevreleyen sudan bile daha yüksek organik kirletici konsantrasyonları içermesine neden olmaktadır.

Mikroplastikler Nerede Birikir?

Nisan 2019’da yayınlanan bir araştırmaya göre mikroplastikler günümüzde onları gözle göremesek bile havada dolaşmaktadır. Nature Geoscience dergisinde yayınlanan bir çalışmada Fransa’nın el değmemiş bir dağ bölgesinin (Pyrenees) atmosferinde binlerce mikroplastik parçacığın bulunduğu söylenmektedir.

Bu çalışma, mikroplastiklerin havada en az 95 kilometre gibi çok uzun mesafeler kat edebileceğini göstermiştir. Dolayısıyla bu araştırma, küçük mikroplastiklerin atmosferik ulaşım yoluyla uzak ve seyrek yerleşim bölgelerine ulaşıp oradaki havayı etkileyebileceğini öne sürmektedir. {13*}

2019’da araştırmacılar ayrıca Colorado eyaletinin çeşitli bölgelerinde toplanan yağmur örneklerinin yüzde 90’ından fazlasında plastik tespit etmişlerdir. Çalışmanın sonucu, gelecekteki araştırmalar için daha iyi örnekleme ve tanımlama yöntemlerine ihtiyaç duyulduğunu ve yağmurlar aracılığıyla plastiklerin de yeryüzüne yağdığını göstermektedir.

Mikroplastikler balıklar ve kabuklu deniz hayvanlarının vücutlarında da birikmektedir. 2018’de haber kaynakları bu tespiti “Hong Kong’un balıkları plastik yiyor ve insanlar da onları tükettikçe buna maruz kalıyor olabilir” gibi haber başlıklarıyla öne çıkarmıştır. Araştırmacılara göre insanlar balıklar ve deniz ürünlerini tükettikçe mikroplastikleri yutmaktadır. Bir grup araştırmacı, tek bir balıkta 80 parça plastik tespit ettiklerini açıklamıştır.

2016 “Birleşmiş Milletler” raporu, yutma veya dolaşma yoluyla plastikle kontamine olmuş 800’den fazla hayvan türünü belgelemiştir. Bu sayı günümüzde, o sırada 247 kontamine türün tahmin edildiği 1977 tarihli bir incelemeden yüzde 69 daha fazladır.

2017’de Scientific Reports’ta yayınlanan bir araştırma, birkaç ülkeden ihraç edilen ticari tuzlarda da mikroplastik varlığına dikkat çekmiştir. Çalışma, giderek artan plastik kullanımı ve çevre kirliliği, mikroplastiklerin okyanuslardan, göllerden ve tüm su kaynaklarından elde edilen ürünlerde kademeli olarak birikmesine yol açabileceğini göstermiştir. Bu, çeşitli deniz ürünlerinde mikroplastiklerin düzenli olarak bulunma miktarının ölçülmesini ve karakterizasyonunun hemen yapılması gerektiğini göstermektedir.

Başka bir deyişle, denizden elde edilen tuz, deniz yosunu ve diğer maddelerin üreticileri, ürünlerini tüketicilere satmadan önce mikroplastik içeriğini kontrol etmelidir.

Mikroplastiklerden Nasıl Korunabiliriz?

Günümüzde mikroplastiklerden kaçınmak oldukça zordur. mikroplastiklerden kaçınmanın bir yolu, içme suyu konusunda hassas olmaktır. Mikroplastikleri içme suyundan ayırabilen seçenekler arasında karbon filtreler ve ters ozmoz sistemleri bulunmaktadır.

Bazı karbon/aktif karbon filtreleri asbest, klor, kurşun, cıva ve uçucu organik bileşikleri (VOC’ler) temizleyebilmektedir. Ancak karbon filtreler arsenik, florür, nitrat veya perkolatı sudan ayıramamaktadır. Filtreler ayrıca üreticiye göre büyük farklılıklar göstermektedir ve bazıları yalnızca kloru temizlemektedir.

Ters ozmoz filtreleri sudan daha büyük herhangi bir molekülü yakalayabilmektedir. Florürü ayırabilmek için tipik olarak karbon filtrelerden daha etkilidir. Ters ozmoz filtresi ayrıca uzmanlar tarafından tavsiye edilen filtre çeşididir.

Ayrıca plastik su şişelerinden su içmeyerek, straford içeren ambalajlardan kaçınarak ve mikro boncuk içeren ürünlerden uzak durarak da mikroplastiklerden korunabilmek mümkündür. Ayrıca çevreyi kirletmemek, mikroplastiklerin çevreye kontaminasyonunu engellemenin en etkili yoludur.