Mercanköşk bitkisi hem mutfakta hem de tıbbi alanda yaygın olarak kullanılan bir bitki türüdür. Mercanköşk yağı, faydalarından dolayı tıbbi alanda sıklıkla kullanılmaktadır. Efsaneye göre aşk tanrıçası Afrodit, mercanköşk bitkisini aşk iksiri yaparken kullanmıştır. Eski dönemlerden beri dünya genelinde mercanköşk, mutfağın pek çok farklı alanında çeşitli amaçlar ile tercih edilen bir bitkidir.
Mercanköşk bitkisi kuru ya da taze olmak üzere her iki formda da kullanılabilmektedir. Sebze ve et yemeklerine ya da yahni çeşitlerine ilave edilebilmektedir.
Mercanköşk, yararlarından faydalanabilmek adına ağızdan alınabilmektedir. Ayrıca mercanköşk, uçucu yağ olarak da aromaterapide kullanılmaktadır. Ek olarak mercanköşk bitkisinden elde edilen yağın solunum yolu ile alınması sakinleştirici bir etki yaratmaktadır. Mercanköşk yağının kullanımı, kan basıncını ve kan akışını düzenlediğinden dolayı kalp sisteminde de faydalı etkiler bırakmaktadır. {1*}
Mercanköşk yağı pek çok farklı sağlık sorunun giderilmesine yardımcı olmaktadır. Migren, öksürük, depresyon, burun akıntısı, felç tedavisi, sindirim ve safra kesesi sorunları, sinirden kaynaklı baş ağrıları, baş dönmesi ve sinir ağrıları gibi birden fazla hastalığın tedavi planına mercanköşk eklenmektedir.
Mercanköşk Bitkisi Nedir? Mercanköşk Yağı Nasıl Elde Edilir?
Akdeniz bölgesinde yetişen mercanköşk, uzun yıllardır var olan ve insan sağlığı için iyileştirici bileşikleri bünyesinde barındıran bir bitkidir. Mercanköşk bitkisi, Eski Yunanlılar tarafından “dağın neşesi” olarak isimlendirilmiştir. Ayrıca cenazelerde ve düğünlerde mercanköşk bitkisini çelenk amacı ile sıklıkla kullanmışlardır. Farklı bir uygarlık olan Eski Mısırlılar ise mercanköşk bitkisini dezenfeksiyon için ve iyileştirici etkileri sebebi ile kullanmıştır. Ayrıca gıdalarını saklamak için de mercanköşk bitkisini tercih etmişlerdir.
Avrupa’da ise Ortaçağ döneminde mercanköşk bitkisini kadınlar, genellikle burun deliklerinde kullanmışlardır. Mercanköşk bitkisinin tatlı versiyonunu ise yaygın olarak yulaf lapası, kek ve puding gibi yiyeceklerde değerlendirmişlerdir. 1300’lü yıllarda İtalya’da ve İspanya’da kullanılmaya başlayan mercanköşk bitkisi daha çok balık, et, pirinç ve yumurta gibi gıdaları tatlandırmak amacı ile kullanılmıştır. 16.yy’a gelindiğinde ise salatalara eklenmeye başlamıştır.
Kekik bitkisine çok benzeyen mercanköşk, bazı dönemlerde çay olarak da kullanılmıştır. Kekik ve mercanköşk birbiri yerine geçebilen bitkiler olsalar da mercanköşk kekiğe oranla daha hafif bir yapıya ve tada sahiptir. Kekik bitkisi yaygın olarak “yabani mercanköşk” olarak anılmaktadır. Mercanköşk bitkisini kullanarak elde edilen bitkisel yağa ise mercanköşk yağı denilmektedir.
Mercanköşk Yağının Faydaları ve Kullanım Alanları
Mercanköşk yağının, insan sağlığı üzerine birçok olumlu etkisi bulunmaktadır. Bu olumlu etkilerden bazıları;
Sindirime Yardımcı Olur
Mercanköşk bitkisini kullanmak sindiriminizi düzenlemeye katkı sağlamaktadır. Mercanköşk, besinlerin birincil sindirimi açısından kolaylaştırıcı bir etkiye sahiptir. Ayrıca mercanköşkün kokusu, tükürük bezleriniz üzerinde uyarıcı bir etkiye sahiptir. Bu alanda yapılan araştırmalar, mercanköşk bitkisinin mideyi koruduğunu ve iltihap oluşumunu önlediğini ortaya çıkarmıştır. {2*}
Mercanköşk bitkisinin özü ise bağırsak hareketini arttırarak metabolizma atıklarının oluşumunu hızlandırmaktadır. Bu sayede ise yiyecekleri sindirmenizi kolaylaştırmaktadır. İshal, mide bulantısı, kabızlık ve gaz gibi sindirim sorunlarının çözümüne yönelik olarak mercanköşk bitkisinin çayı tüketilmektedir. Sindirim problemlerinin yaşanmasının önüne geçmek için mercanköşk bitkisinin taze ve kuru hali yemeklere ilave edilebilmekte ya da yağ formu tercih edilebilmektedir.
Kadınların Yaşadığı Hormonal Sorunların Giderilmesine Yardımcı Olur
Mercanköşk, adet düzensizliğinde ve hormonal dengenin bozulduğu durumlarda çok etkili olmaktadır. Hormon dengesinin bozulduğu durumlarda bu dengeyi eski haline getirmek ve hormon dengesini korumak için mercanköşk bitkisi kullanılmaktadır.
Mercanköşk, kadınların yaşadığı menopoz belirtileri ve adet öncesi gerginliklerin azaltılmasına da yardımcı olmaktadır. Adet döneminin başlamasına yardımcı olurken aynı zamanda anne sütünün artmasına da katkı sağlamaktadır. {3*} Kısırlık ve Polistik Over Sedromu gibi pek çok farklı hormonal sorunun düzelmesinde olumlu etkisi bulunmaktadır.
2016 tarihinde Journal Of Human Nutrition and Dietetics isimli bir dergide yayımlanan çalışmada, Polikistik Over Sendromu bulunan kadınlarda, mercanköşk çayının kullanımı denenmiş ve mercanköşk çayının bu sendrom üzerinde iyileştirici bir etkisi olduğu ortaya konmuştur. {4*} Mercanköşk çayı kullanan kadınların insülin duyarlılığında düzelme gözlenmiş ve adrenal androjen düzeylerinde de düşüş görülmüştür. Adrenal androjenin düşmesi çok önemli bir durumdur. Bunun sebebi ise adrenal androjen seviyesinin yüksekliği, üreme döneminde olan kadınlarda hormonal dengesizlik oluşmasına neden olmaktadır.
Tip 2 Diyabet İçin Kullanılır
Amerika’da bulunan Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri, Amerika’da bulunan her 10 kişiden birinin diyabetinin olduğunu ve diyabet hastalarının sayılarının her geçen gün arttığını duyurmuştur. Diyabeti önlemek ve yönetmek için ise sağlıklı bir yaşam tarzı ve sağlıklı beslenme çok önemlidir. {5*} Bu konuda yapılan araştırmalara göre ise mercanköşk bitkisi diyabeti önlemek ve diyabeti yönetmek için en etkili yöntemlerden birisidir. Araştırma sonucunda mercanköşk, biberiye ve Meksika kekiği gibi bitkilerin DPP-IV’in en iyi engelleyicileri olduğu sonucuna ulaşılmıştır. {6*}
Mercanköşkün’ün kuru veya taze olan her iki türü de kan şekerinin düzenlenmesine yardımcı olmaktadır. İnsülin duyarlılığını iyileştirici bir etkiye sahip olan mercanköşk aynı zamanda PTP1B ve DPP-IV’nin tamamen ortadan kaldırılması veya seviyesinin düşürülmesinde de son derece etkilidir.
Kalp Sağlığı İçin Faydalıdır
Kalp hastalıkları ya da yüksek tansiyon belirtilerine sahip olan bireylerde etkili bir çözüm için mercanköşk kullanılabilmektedir. Yüksek antioksidan özelliği bulunan mercanköşk, hem vücudun geneli için hem de kalp sağlığı için çok faydalıdır. Mercanköşk; kan basıncını ve kan aşını düzenlerken kan damarlarını genişletmeye de yardımcı olmaktadır.
Mercanköşk yağının da pek çok olumlu özelliği bulunmaktadır. Solunum yolu ile alınan mercanköşk yağı, parasempatik sinir sistemi üzerinde uyarıcı bir etkiye sahiptir. Ayrıca sempatik sinir sisteminin etkinliğini azaltırken kalp yorgunluğu için de iyileştirici olmaktadır. Bunlara ek olarak damarların genişlemesini sağlayarak kan basıncını düşürmektedir. {7*} Hayvanlarda yapılan ve Kardiyovasküler Toksikoloji dergisinde yayımlanan çalışmaya göre, kalp krizi geçiren hayvanlarda tatlı mercanköşkü bitkinin özü kullanılmış ve bu hayvanlarda kalp krizine neden olan nitrik oksit ve lipid peroksidasyonun çalışmasının önlendiği bulgusuna ulaşılmıştır. {8*}
Mercanköşk bitkisinin kokusu, sempatik sinir siteminin etkinliğini azaltırken parasempatik sinir siteminin aktivitesini yükseltmektedir. Bu sayede kalp sağlığı korunmaktadır.
Ağrı Kesici Olarak Kullanılır
Mercanköşk, sinirsel baş ağrılarını, kas spazmlarını ve kas ağrılarını iyileştirmek konusunda etkilidir. Bu özelliği nedeni ile de yaygın olarak masaj yağlarına ilave edilmektedir. Tıpta Tamamlayıcı Tedaviler isimli bir çalışmada, tatlı mercanköşkünün anksiyete, ağrılar ve aromaterapi hastalarının tedavilerinde sıklıkla kullanıldığından bahsedilmiştir. {9*}
Mercanköşk yağı, sakinleştirici ve anti-inflamatuar özelliklere sahip olduğundan dolayı gerginliğin azaltılmasına yardımcı olmaktadır. Bedensel ve zihinsel rahatlama için mercanköşk uçucu yağı, masaj yağlarına ve losyonlarına eklenebilmektedir. Mercanköşk uçucu yağının solunum yolu ile alınması kan basıncını düzenlemeye ve sakinleşmeye yardımcı olmaktadır.
Gastrit Ülseri Önlemeye Yardımcı Olur
2009 yılında Amerikan Çin Tıbbı isimli bir dergide hayvanlar üzerinde yapılan bir çalışma yayımlanmıştır. Çalışmaya göre mercanköşk bitkisinin midedeki ülserlerin iyileştirilmesinde ve ülser oluşumunun engellemesinde büyük bir etkisinin olduğu tespit edilmiştir. Çalışmada kullanılan bitki özütü, ülser belirtilerinin ortadan kaldırılmasında ve mide duvarının salgısının tekrar aktifleşmesinde önemli rol oynamıştır. {10*} Aynı zamanda mercanköşk uçucu yağının steroller, triterpenler, tanenler ve flavonoidlere sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Mercanköşk Bitkisinin İçeriğinde Neler Bulunmaktadır?
Nane familyasından olan Origanum adlı bir bitkinin yapraklarından elde edilen Mercanköşk uzun yıllardır varlığını devam ettiren bir bitki çeşididir. Mercanköşk bitkisinin kurutulmuş formunda şunlar bulunmaktadır;
- 4 kalori
- 2 gram protein
- 0.1 gram yağ
- 9 gram karbonhidrat
- 6 gram lif
- 9 mg kalsiyum
- 1 mg manganez
- 3 mikrogram K vitamini
- 2 mg demir
- 121 uluslararası birim A vitamini
Mercanköşk bitkisinin kurutulmuş formu da son derece faydalı olsa da taze hali mineral ve vitamin bakımından daha zengindir. {11*}
Mercanköşk Zararları Nelerdir?
Mercanköşkünün, tıbbi nedenler ile kullanıldığında kısa süreli olarak ağızdan alınması güvenli olmaktadır. Ayrıca yiyeceklerde kullanıldığında da yine yeterli düzeylerde kullanılması gerekmektedir. Mercanköşkü, tıbbi nedenler ile uzun süreli olarak kullanılması önerilmemektedir. Bitkinin uzun süreli kullanımın kansere neden olabileceğine dair kanıtlar bulunmaktadır.
Mercanköşkünün taze formunun göz ya da cilde uygulanmasından kaçınılmadır. Bunun nedeni ciltte ve gözlerde tahrişe neden olabilmesidir. Emziren anneler ve hamile kadınların mercanköşkünü sadece yiyeceklerin içerisinde kullanması tavsiye edilmektedir. Aynı şekilde çocuklar için kullanılacağı durumlarda da yiyeceklere ilave edilmelidir. Lavanta, kekik, fesleğen ya da nane gibi bitkilere karşı alerji geliştiren kişiler de mercanköşkü bitkisi de alerjiye neden olabilmektedir.
Mercanköşkün kullanıldığı bazı sağlık sorunları şunlardır;
- Ülser
- Şeker hastalığı
- Astım ve diğer akciğer hastalıkları
- Kalp hızının yavaş olması
- İdrar yolu tıkanıkları ve gastrointestinal rahatsızlıklar
- Nöbetler
Bu sağlık sorunları için mercanköşkü kullanılmadan önce doktora danışılması gerekmektedir. Ek olarak herhangi bir tıbbi ameliyat öncesinde mercanköşkünün kullanımı en az 2 hafta önce bırakılmalıdır.
Mercanköşk Yemeklerde Nasıl Kullanılır?
Mercanköşk bitkisi tıbbi bir nedenle kullanılacaksa çay, kapsül ya da sıvı tentür şeklinde alınılabilmekte ve kullanılabilmektedir. Yaprakları ise kurutulmuş veya taze formda olmak üzere her iki şekilde de yiyeceklerde kullanılabilmektedir. Mercanköşkünün kullanıldığı bazı yiyecekler;
- Kuzu
- Tavuk
- Balık
- Biftek
- Yeşil sebzeler
- Yumurta
- Mantar
- Domates
- Karnabahar
- Havuç
Mercanköşk bitkisi, yahniye, çorbaya, salataya ve turşuya eklenebilmektedir. Yağ ve sirkelere de ilave edilebilmesinin yanı sıra benzer bir türü olan kekik ile uyumludur. Mercanköşk bitkisi kolay yetiştirilen bir bitki türüdür. Mercanköşkü bitkisi ısırgan otu ile yakın bir konumda yetiştirildiğinde bitkiden elde edilen yağ daha etkili ve güçlü bir yapıda olmaktadır. Mercanköşk bitkisi hem sağlık açısından hem de lezzet bakımından zengin bir içeriğe sahiptir.
Kaynaklar
{1*} https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3521421/
{2*} https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27231340/
{3*} https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5871212/
{4*} https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25662759/
{5*} https://www.cdc.gov/diabetes/library/features/diabetes-stat-report.html#:~:text=New%20in%202020%2C%20the%20report,1%20in%203%E2%80%94have%20prediabetes.
{6*} https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/jf500639f
{7*} https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3521421/
{8*} https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23054890/
{9*} https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27062964/
{10*} https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19606513/
{11*} https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/170928/nutrients