Pestisit Nedir? Pestisit Zehirlenmesi Belirtileri Nelerdir?

“Pestisit nedir?” sorusunun halk sağlığından çevresel sürdürülebilirliğe kadar geniş bir çerçevede ele alınması gerekir. Pestisitler; bitkileri hastalıklardan, böceklerden ve yabancı otlardan korumak için geliştirilen, bu sayede tarımsal verimliliği artırmayı hedefleyen kimyasal ya da biyolojik ajanlardır. Pestisitlerin kullanımı ekonomik fayda sağlasa da ciddi sağlık ve çevre sorunlarını da beraberinde getirebilir. Bu nedenle pestisit kalıntılarının gıda ve su yoluyla toplum geneline yayılması bilim çevreleri için oldukça endişe vericidir. Pestisit zehirlenmesi belirtileri, pestisit zararları, pestisitin nasıl temizleneceği gibi konularda detaylı bilgiye yazının ilerleyen kısımlarında ulaşabilirsiniz.

Pestisit Nedir?

Pestisit tarımsal üretimde zararlılarla mücadele ederek sürdürülebilirliği artırmak amacıyla kullanılan kimyasal veya biyolojik maddeleri tanımlayan genel bir kavramdır. Ayrıca insanlara veya hayvanlara hastalık taşıyan zararlılarla mücadele etmek amacıyla da kullanılabilirler (1). Nüfusun hızla arttığı ancak tarım alanlarının yetersiz kaldığı günümüzde mahsullerin korunması her geçen gün daha önemli hale gelir. Pestisit kullanımı bitkileri yabancı otlar, zararlı böcekler ve hastalıklardan koruyarak verimliliği artırabilir. Buna karşın pestisitlerin çevre ve insan sağlığı üzerinde derin etkileri olabilir. Araştırmalar pestisitlerin özellikle çocuklar, hamile kadınlar gibi hassas gruplar üzerinde nörogelişimsel bozukluklar, bağışıklık sistemi sorunları ve bazı kanser türleri dahil olmak üzere ciddi sağlık risklerine yol açabileceğini gösterir. (2)

Pestisistler her ne kadar tarımsal faaliyetlerden elde edilen kazancı sürdürülebilir kılmak amacıyla kullanılsa da bazı raporlar pestisitlerin neden olduğu çevresel kirlilik, su kaynaklarının bozulması ve halk sağlığı üzerindeki yük gibi maliyetlerin tarımsal kazançlardan daha ağır basabileceğini gösterir. (3) Bu nedenle uzmanlar pestisit kullanımının kaçınılmaz olduğu durumlarda asgari düzeyde kullanılması gerektiğini savunur. Bir diğer ifadeyle pestisit kullanımının artıları kadar eksileri olduğu da düşünüldüğünde pestisitlerin sadece tarımsal girdiler olarak değil halk sağlığı, çevresel sürdürülebilirlik ve etik üretim bağlamında da ele alınması gerekir.

Pestisit Türleri Nelerdir?

Pestisit uygulamaları tarımsal üretimde zararlı organizmaları kontrol altına alarak ürün kayıplarını azaltma ve verimi artırma noktasında önemli rol oynar. Bununla birlikte pestisitlerin insan sağlığı ve çevre üzerindeki etkileri giderek daha fazla tartışılmakta ve bilimsel olarak sorgulanmaktadır. Pestisitler hedefledikleri organizmalara göre farklı alt gruplara ayrılır. Her bir pestisit türü bitkisel üretimi veya halk sağlığını tehdit eden belirli bir zararlı organizmayı hedef alır. Buna göre başlıca pestisit türleri şu şekilde sıralanabilir (4):

• İnsektisitler (böcekleri öldürenler): İnsektisitler mahsülleri böceklerden ve larvalardan korumak için kullanılır. Böcek öldürücü pestisitler özellikle tarla ürünlerini ve depolanan gıdaları böcek istilasından korumada etkilidir. Bu grupta yer alan organofosfatlar ve karbamatlar böceklerin sinir sistemini etkileyerek onları etkisiz hale getirir. Ancak yüksek toksisite nedeniyle bu maddeler birçok ülkede yasaklı veya kısıtlı durumdadır. Sinir sistemini etkileyen bir diğer pestisit türü olan pyrethroidler doğada krizantemden elde edilen bileşiklerin sentetik versiyonlarıdır. Neonikotinoidler ise yapraklı bitkilerde ve ağaçlarda kullanılır ancak arılar gibi faydalı böcekler üzerinde ciddi olumsuz etkilere sahiptir.
• Herbisitler (yabancı otları öldürenler): Herbisit kullanımı yabani otları yok ederek mahsul verimini artırmayı amaçlar. En bilinen örneği olan glifosatın genetiği değiştirilmiş ürünlerle birlikte yaygın kullanımı mevcuttur.
• Fungisitler (mantarları öldürenler): Fungisitler özellikle nemli ortamlarda gelişen mantar ve küf kaynaklı hastalıkları önleyebilir. Bakır sülfat gibi bazı fungisitler organik pestisit olarak sınıflandırılsa da sentetik olarak da üretilebilir; yüksek toksisite yaratabilir.
• Rodentisitler (kemiricileri öldürenleri): Kemirgenlerle mücadele için kullanılan bu pestisitler fare ve sıçan gibi hayvanlar yoluyla mahsüllere bulaşabilecek hastalıkların ve gıda kayıplarının önlenmesini sağlar. Ancak yanlış ve yaygın kullanımları diğer canlı türleri üzerinde ölümcül etkiler doğurabilir.

Pestisit çeşitleri, organik pestisit ve sentetik pestisit olarak da iki sınıfa ayrılır. Sentetik pestisitler laboratuvar ortamında geliştirilen, raf ömrü uzun ve uygulaması kolay bileşiklerdir. Bununla beraber çoğu çevrede birikerek uzun vadeli riskler yaratabilir. 

Organik pestisitler (biyopestisitler) ise doğal kaynaklardan elde edilen ancak yine de toksik olabilen maddelerdir. Örneğin rotenon balıklar için çok toksiktir; Bt toksini ise genetik mühendislik yoluyla genetiği değiştirilmiş bazı bitkilere entegre edilebilir (4). Dolayısıyla organik pestisit ifadesinden zararsız olduğu anlaşılmamalıdır.

Gıdalarda Pestisit Analizi Nasıl Yapılır?

Gıdalarda pestisit analizi sebze ve meyvelerdeki pestisit kalıntılarını belirlemek amacıyla gerçekleştirilen yüksek duyarlılığa sahip laboratuvar testleridir. Pestisit analizlerinde en yaygın kullanılan yöntemlerden biri 2003 yılında geliştirilen QuEChERS (Quick, Easy, Cheap, Effective, Rugged, Safe) yöntemidir. Bu yöntem meyve ve sebze gibi farklı ürünlerde bulunan pestisitin hızlı ve ekonomik biçimde ekstraksiyonunu sağlar. Analiz süreci numune alma, ekstraksiyon, saflaştırma ve kromatografik ayırma gibi adımları içerir. Her aşamada uluslararası validasyon kriterlerine uyulması amaçlanır. Türkiye’de analiz sonuçları Türk Gıda Kodeksi Pestisitlerin Maksimum Kalıntı Limitleri Yönetmeliği’ne göre değerlendirilir. (1) 

Pestisit Zararları Nelerdir?

Pestisitler tarımsal verimliliği artırma amacı taşısa da insan ve çevre üzerinde çok yönlü ciddi riskler barındırabilir. Her yıl dünya genelinde 150.000’den fazla insanın pestisit zehirlenmesi nedeniyle hayatını kaybettiğini gösteren bazı raporlar vardır (5). Bu ölümlerin büyük kısmı pestisiti bilinçli olarak yutma yoluyla gerçekleşmekle birlikte mesleki veya kazara gelişen maruziyetler de ölümcül sonuçlar doğurabilir. Pestisit tarım ilacı vücuda ağız, burun ve deri yoluyla girerek sinirsel, hormonal ve immün sistem üzerinde toksik etkiler oluşturur. Buna göre başlıca pestisit zararları aşağıda detaylandırılmıştır.

Endokrin Sistemin Normal İşlevinde Bozulmaya Neden Olabilir

Pestisitler hormon sisteminin dengesinde bozulmaya neden olabilir. Örneğin bazı çalışmalar pestisite maruz kalan kadınlarda hormonal bozukluklara bağlı üreme sorunlarına daha sık rastlandığını gösterir (6). Ayrıca bazı pestisitler hormonların taşınmasını ve temizlenmesini engelleyerek anormal cinsel gelişim, inmemiş testis sorunu, tiroid ve hipofiz bezi problemleri gibi çeşitli sağlık sorunlarına yol açabilir (7).

Bazı Pestisitler Kanser Riskini Artırabilir

Bazı çalışmalar yasal sınırlar içerisinde kullanıldığında gıdaların üzerinde kalan pestisitlerin kansere neden olma riskinin oldukça düşük olduğunu gösterir (8). Bununla birlikte uzun süreli maruziyetin insanlarda bazı kanser türlerinin gelişme riskini artırabileceğini gösteren çalışmalar da mevcuttur. Özellikle çiftçiler, pestisit uygulayıcıları ve pestisit fabrikalarında çalışanlarda non-Hodgkin lenfoma, lösemi, beyin, prostat, meme, akciğer, böbrek ve pankreas kanserleri gibi kanserlerin görülme riskinin daha yüksek olduğunu gösteren bazı araştırmalar vardır. Bu çalışmalara göre maruziyet süresi ve yoğunluğu arttıkça kanser riski de artabilir. (9) 

Ek olarak çocukların ve hamile kadınların pestisitlere maruz kalmasının, özellikle doğum öncesi ve erken çocukluk döneminde, lösemi gibi kanser türleriyle bağlantılı olabileceği ileri süren uzmanlar da vardır (9). Pestisit kullanımının kansere neden olabileceğini gösteren çalışmalar olsa da bunlar yeterli değildir. Yapılan çalışmalar genellikle çiftçiler ve tarım işçileri gibi en yüksek seviyelerde pestisitlere maruz kalan kişiler ile ilgilidir. Bu nedenle daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyulur.(8)

Beyin Sağlığını Olumsuz Etkileyebilir

Pestisit zararları hakkında yapılan bazı araştırmalar pestisitlere maruz kalmanın beyin sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yaratabileceğini gösterir. Bu çalışmalar incelendiğinde özellikle yüksek düzeyde ve akut maruziyetlerin sinir sistemi üzerinde ciddi toksik etkileri olduğu görülebilir. Ancak uzmanlara göre orta düzeyde ve kronik maruziyetler de nörotoksik etki yaratabilir. Organofosfatlar başta olmak üzere birçok pestisit grubu uzun süreli maruziyet sonucunda hafıza, dikkat ve psikomotor becerilerde bozulmaya yol açabilir. Bunun yanı sıra pestisit maruziyetinin baş ağrısı, yorgunluk, konsantrasyon güçlüğü, depresyon ve sinirlilik gibi yaygın nörolojik semptomların sıklığını artırdığını gösteren çalışmalar da vardır. (10) 

İlave olarak bazı verilere göre pestisitler Parkinson hastalığının gelişmesinde rolü olan genlerde mutasyona neden olarak Parkinson hastalığı görülme riskini artırabilir. (11) Parkinson hastalığı gibi Alzheimer hastalığında da pestisitlerin riski artırabileceğini gösteren çalışmalar vardır (12).

Pestisit Zehirlenmesi Belirtileri Nelerdir?

Deri, soluma, yutma gibi yollarla pestisit maruziyetinin genetik hasarlar, kanser riski, riskli gebelik gibi uzun vadeli komplikasyonları olabilir. Bununla birlikte pestisit uygulamaları kısa dönemde de alerjik reaksiyonlara veya pestisit zehirlenmesine neden olabilir. Pestisit zehirlenmesi hafiften şiddetliye kadar çeşitli belirtiler ile ortaya çıkabilir. Hafif-orta pestisit zehirlenmesi başlangıçta grip benzeri semptomlarla kendisini gösterebilir. Buna göre hafif ila orta şiddette pestisit zehirlenmesi belirtileri şu şekilde sıralanabilir (13):

• Baş dönmesi,
• Baş ağrısı,
• Ciltte kızarıklık,
• Mide bulantısı ve kusma,
• Gözlerde kızarıklık,
• Karın ağrısı,
• Titreme,
• Aşırı terleme,
• Asabiyet.

Sayılan semptomlar pestisitin vücuda girmesinin ardından genellikle 8-12 saat içerisinde ortaya çıkar. Pestisit zehirlenmesi belirtileri erken dönemde fark edilmez ve gerekli önlem alınmazsa semptomlar şiddetlenebilir. Şiddetli pestisit zehirlenmesi belirtileri uzun süre pestisite maruziyet sonucu gelişebileceği gibi kısa sürede yüksek dozda pestisite maruz kalma neticesinde de ortaya çıkabilir. Bu durumda ter, gözyaşı, idrar, dışkı gibi vücut sıvılarında artış, bilinç bulanıklığı, koma gibi ciddi komplikasyonlar görülebilir. 

Eğer pestisit zehirlenmesi erken dönemde tedavi edilmezse ölüm ile sonuçlanabilir. Uzmanlar pestisit zehirlenmesi şüphesi taşıyan kişilerle doğrudan temas edilmesinin de zehirlenmeye neden olabileceğini belirtir. Bu nedenle pestisit zehirlenmesinden şüphelenilen durumlarda sağlık profesyonellerinden yardım alınması önemlidir.

Pestisit Nasıl Temizlenir?

“Pestisit nasıl temizlenir?” sorusuna net bir cevap vermek zordur. Gıdalardaki pestisit kalıntılarının nasıl temizlenmesi gerektiğine yönelik pek çok araştırma yapılsa da günümüzde %100 etkili olduğu söylenebilecek bir yöntem yoktur. Yapılan çalışmalar kabuğu soyulabilen sebze ve meyvelerin kabuklarını soymadan önce ve sonra akan su ile yıkamanın diğer yöntemlere kıyasla daha etkili olduğunu ortaya koymaktadır. Çalışmalar ürünleri akan suyla yıkamanın suda bekletmekten daha etkili olabileceğini gösterir. Bazı yöntemler gıdalardaki pestisit kalıntılarını minimuma indirmeye yardımcı olabilir. İşte pestisit kalıntılarını en aza indirmeye yardımcı olabilecek yöntemler:

• Soğuk suda ovalamak: Kavun, karpuz, patates, kabak, patlıcan gibi sert kabuklu sebze ve meyveleri yumuşak bir fırça yardımıyla fırçaladıktan sonra soğuk suyla yıkamak bazı pestisit türlerinin temizlenmesine yardımcı olabilir (14).
• Karbonatlı su: Yapılan bir araştırmaya göre elmaları %1 oranında karbonatlı su karışımı ile yıkamak sadece su ile yıkamaktan daha etkili sonuç verebilir (15).
• Kabuklarını soymak: Diğer yöntemlerle kıyaslandığında meyve ve sebzelerin kabuklarını soymak pestisit kalıntılarını temizlemeye daha çok yardımcı olabilir (16).
• Blanch etmek (şok haşlama): Meyve ve sebzeleri haşladıktan sonra soğuk suya batırmanın bazı sebze ve meyvelerdeki pestisit kalıntılarını %50’den fazla azaltmaya yardımcı olabileceğini gösteren çalışmalar mevcuttur (17).
• Kaynatma: Bazı sebze ve meyvelerin kaynatılması pestisit kalıntılarını azaltmaya yardımcı olabilir. Buna karşın kaynatma işlemi gıdaların besin değerlerinde bir miktar kayba da yol açabilir.

Sayılan yöntemlerin gıdalardaki zararlı kalıntıları gidermeye yardımcı olabileceğini gösteren çeşitli araştırmalar olsa da uzmanlara göre en etkili yöntem meyve ve sebzelerin kabuklarını soymak ardından suyla yıkamaktır. Bu mümkün değilse akan suyun altında yıkamak da yardımcı olabilir.

Pestisitler sürdürülebilir tarım açısından önemli olsa da yasal sınırlar içerisinde kullanılmadığında ciddi komplikasyonlara neden olabilir. 

İngiliz Karbonatı/Sodyum Bikarbonat ürünümüzü buradan inceleyebilir ve detaylı bilgi alabilirsiniz.